Team Chabuk-Vishesh Desk: ‘‘આ સોનલ કોણ છે, ક્યાં છે, એની સાથે મને કે તમને નિસબત ન હોવી જોઈએ. એ ઓલ્યા જનમનો ડૂમો પણ હોઈ શકે, પરબીડિયામાં પડી રહેલો નહીં વંચાયેલો પત્ર પણ હોઈ શકે, સંબંધ પછીની સ્મૃતિ કે વિસ્મૃતિનું વલખું પણ હોઈ શકે, માતાના ખોળાના અભાવનો ખાલીપો પણ હોઈ શકે, સુરેશ જોષીની મૃણાલની કુટુંબી પણ હોઈ શકે – ગમે તે હોય, રમેશ પારેખની કવિતાની સૃષ્ટીમાં સોનલ કાલ્પનિક વાસ્તવિકતા છે; અથવા વાસ્તવિક કલ્પના છે. રમેશ પારેખ અને સોનલની વચ્ચે દરિયો ખિસકોલી થઈને અને ખિસકોલી દરિયો થઈને ઊછળે છે.’’
વરસાદ ભીંજવે નામનું એક પુસ્તક છે. રમેશ પારેખના કાવ્યોનો આસ્વાદ આપણા સમર્થ કવિ સુરેશ દલાલે કરાવ્યો છે. તેમણે રમેશ પારેખની કવિતાઓ પર લખેલી પ્રસ્તાવનામાં જ આખેઆખો જવાબ આપી દીધો. સુરેશ દલાલ જેવા મંજાયેલા અને દેશ વિદેશની કવિતાઓનો અનુવાદ સાથે આસ્વાદ કરાવનારો કવિ કહે એટલે કોલેજમાં સોનલ કોણ? આવો પ્રશ્ન પૂછનારાઓની જીભ પર આજે પૂર્ણ વિરામ મુકાઈ ગયું કહેવાય. પણ કોલેજના અડુકિયા-દળુકિયા નહીં માને. રમેશ પારેખે કાગળમાં રચેલી સોનલમાં એમને એમની સોનલના દર્શન થશે.
અમારા એક મિત્ર છે. એ મિત્રને સાચેકમાં સોનલ નામની છોકરી સાથે પ્રેમ થઈ ગયેલો. એ રોજે મને પૂછતા રહેતા કે, ‘ર.પાના જીવનમાં આવી એ સોનલ કોણ ?’ બસ તેના પ્રશ્નનો સાચો જવાબ આપવા જ મેં આ પુસ્તક ખરીદેલું.
આજે એ મિત્ર ફરી વખત આ વાંચશે તો એમને યાદ આવ્યા વિના નહીં રહે. કદાચ એ રડી લેશે. જેમ એ વખતે ચોધાર આંસુએ રડેલો. પોતાની સોનલ નામની પ્રેમિકાના કારણે જ તેઓ ર.પાને વાંચવા લાગેલા. જોકે બીજા ર.પા ન બની શક્યા. બીજા ર.પા બનવા માટે પણ છાણ તો જોઈએ ને ? ર.પાને તો ખૂદ ર.પા જ ટક્કર આપી શકે.
મનપાંચમના આ મેળામાં બીજો ર.પા ક્યાંથી શોધવા જવો. જોકે એ છેલ્લે સુધી એ વિચારોમાં રહ્યો કે ર.પાને પણ સોનલ ન મળી અને મને પણ ન મળી. આ તેમની ફેન્ટસી હતી. એક પ્રેમીને થવી જોઈએ એવી કલ્પના. કોલેજનો છોકરો પ્રેમમાં પડે એટલે તેને ર.પા યાદ આવ્યા વિના ન રહે.
કોલેજમાં કેટલાક તો કોલેજ કથા રચવા જ આવ્યા હોય છે! દુ:ખની વાત એ હોય છે કે કોલેજના યુવકોને એ છોકરી સાથે પ્રેમ થઈ જાય છે જે તેની સાથે ભણતી નથી હોતી. કોઈ બીજા ભવનની હોય છે. તેની સાથે વાતમેળો કરવાય તેને કેટલાક ફિઝીક્સ અને બાયોલોજીના મિત્રોની કારણ વિનાની મિત્રતા કરવી પડે છે.
પ્રેમનું એક બંધારણ આપણે ત્યાં પહેલાથી લખાઈ ચૂક્યું છે. છોકરીઓને ગઝલ અને કવિતાઓ ખૂબ ગમતી હોય. એને ગઝલ સંભળાવો એટલે એ તમારા પ્રેમમાં પડી જાય.
આ વાતે ને વાદે એ ગઝલો પાછળ પડી જાય. હોસ્ટેલના કોઈ મિત્ર, ‘ર.પા સારી લખે હો.’ તેવો અનુભવ કહે. એ મિત્ર પણ શારીરિક શિક્ષણનું ભણતો હોય. ગુજરાતી વિષયના વિદ્યાર્થીને તો તે ભૂલથી પણ પૂછવા ન જાય, ક્યાંક 19મી સદીની કવિતાઓ વાંચવાનું કહેશે તો ? સમજાય પણ નહીં.
વિજ્ઞાન કે કોમર્સની શાખા લેનારો છોકરો ગ્રંથાલયમાં જઈ પોતાના અભ્યાસના પુસ્તકોની જગ્યાએ રમેશ પારેખની કવિતાઓના ચોપડા રિન્યૂ કરતો હોય અને આ વાત જ્યારે તેના પ્રાદ્યાપક જાણી જાય તો છાતીમાં સોંસરવી બારસાખ જ લાગે.
એ તો ગંજી પહેરી હોસ્ટેલના રૂમમાં પોતાની પ્રિયતમાની કલ્પના કરતો કરતો રમેશ પારેખની ગઝલો અને ગીતો વાંચતો અને કંઠસ્થ કરતો રહેતો હોય…
એક છોકરી ન હોય ત્યારે કેટલા અરીસાઓ સામટા ગરીબ બની જાય છે.
એ છોકરી ન મળે પણ રમેશ પારેખ બનવાનો ફણગો તેની છાતીમાં ફૂટી જાય. કવિતા પ્રત્યે ર.પાના કારણે પ્રેમ થઈ જાય. પછી એ પણ એની પ્રિયતમા માટે ગઝલો ને ગીતો ને અછાંદસ કવિતાઓ લખે. આવું કોલેજમાં આજે પણ થાય છે. આ લખનારને તો કોલેજ છોડ્યે મનોજ ખંડેરિયાની જેમ વર્ષોના વર્ષ… વિતી ગયા, પણ જો આજે હું કોઈ કોલેજમાં જાઉં તો મને કોલેજની લાઈબ્રેરીના બાંકડે બે-ચાર રપાશીકો મળ્યા વિના ન રહે. રપાશીકો યાર !!! ર.પાના આશિકો.
સંજુવાળાએ સંપાદન કરેલા તેમના સમગ્ર કાવ્યનો સંગ્રહ તો લાઈબ્રેરીમાં ચીંથરેહાલ થઈ ગયો હોય. રાતના હોસ્ટેલમાં ર.પાની કવિતાઓ માણવા ગોષ્ઠી જામે. એ પાંચ-છ જણાના હ્રદયમાં તો ગઈકાલે બોલાયેલા ર.પાના પ્રાસ જ હલેસા મારતા હોય. હોસ્ટેલના યુવક મહોત્સવમાં વિજેતા બનેલો અને છંદનું બંધારણ જાણતો છોકરો, જેને ર.પાની કવિતાઓ પ્રસ્તુત કરવા ચોપડીની જરૂર ન પડે, એ સદીની જેમ ગઝલ ફટકારે!
ચરણ મારાં તારા ભણી હોય છે
હું ચાલું ત્યાં ભીંતો ચણી હોય છે
બની જાઉં છું લોહીલુહાણ હું,
સ્મૃતિનેય કેવી અણિ હોય છે.
મને તો હંમેશાંથી એક વસવસો રહ્યો છે. કોઈ પણ કવિ પ્રકૃતિ વિશે, પોતાના ગામ વિશે કે, ગમે તે વિષયને અનુલક્ષીને લખે. તેને નવયુવકો બસ પ્રેમિકાની સાથે જ જોડી દેતા હોય છે. ગઝલમાં પ્રેમનું તત્વ એક સાથે એક ફ્રીમાં આવી જતું હશે. ને પછી થોડીક મસ્તી થાય.
એક છોકરીના હાથથી રૂમાલ પડે
તે લેવા આખુંયે ગામ વળે નીચે
જુવાન આંખ ફાડે; બુઢ્ઢાઓ આંખ મીંચે….
હોસ્ટેલમાં મહેફિલ જામી જ હોય ત્યાં કોઈને પોતાની સ્વરચિત ગઝલ કહેવાની ચળ ઉપડી જાય. તેને આંતરવામાં આવે. તેના પર બીજા મિત્રો તૂટી પડે, ‘તારે તારી સ્વરચિત ગઝલનું પઠન કરવું હોય તો POK ચાલ્યો જા. ન્યાં જઈ પાકિસ્તાની ઘુસણખોરોને ગઝલ મારફતે ઠાર મારી દે. અહીં ખાલી ર.પા.’
કોમ્પ્યુટર સાયન્સનો વિદ્યાર્થી કહે, ‘રમેશ પારેખ સિવાય કોઈનું ગીત કે ગઝલ આવી તો આપણે આ ઉપડ્યા રૂમમાં.’
બીજા વિદ્યાર્થીઓ તેનો હાથ ઝાલે. તેને રોકવાની મથામણ કરે. આમ કરવા પાછળનું કારણ એ કે તેનું હોહો અને હાહા મહેફિલમાં રંગ જમાવતું હોય. આ વાત અહીં પતવાની જ હોય ત્યાં એ છોકરો પોતાની સ્વરચિત ગઝલો લઈને આવે. એને એમ હોય કે અઘરા શબ્દોને કવિતામાં પ્રયોજવાથી જ કવિ બની શકાય અને તેણે એટલા અઘરા શબ્દો વાપર્યા હોય કે ઘણા ઘાયલ થઈ જાય.
એને પ્રયત્નપૂર્વક રોકવામાં આવે. યુવક મહોત્સવના વિજેતાને આદેશ આપવામાં આવે, ‘બાપુ તમે ઉપાડો. રમેશ પારેખનું બધુ તમને મોઢે છે ફટકારો. તમારા અવાજમાં મજા છે એવી ક્યાંય નથી.’
હોસ્ટેલમાં એક તો આવો હોય જ જેની ર.પાની ગઝલની જેમ બધા ‘અણી’ કાઢી લે. તેને પોરસ ચડાવે. તેને બોલવા માટેનું ઉદ્દીપન આપે. અને છતાં તેના ઘેઘુર અવાજમાંથી ર.પા રચિત ગીત કે ગઝલ ન નીકળે તો તેને તેની પ્રેમિકાના સમ આપવામાં આવે. જે હાલ એક તરફી હોય.
‘હવે તો તમને તમારી ઈના સમ હો. ઝપટ બોલો બાકી કાલ સવારે જઈને કહી દઈશ કે આપણા નૂતન કવિ તમારી પાછળ ઘેલચંદ્રા થઈ પડ્યા છે.’
એની છાતીમાં થડકો પડી જાય. ક્યાંક કહી દીધું તો? પેલી અટાણે કોમળ કોમળ ત્રણ શબ્દો માટે તૈયાર નહીં હોય તો ? આખા ક્લાસ વચ્ચે મને હડધૂત કરી નાખ્યો તો ? આવા અગણિત વિચારો તેના મનને ઘેરી વળે અને તેને વ્યાકુળ કરી નાખે. માવા માટે ધીંગાણા કરી નાખતા મિત્રો માટે આ તો ખૂબ સામાન્ય વાત કહેવાય. એ રમેશ પારેખને પોતાના અવાજમાં મેદાને લઈ આવે.
એક છોકરાએ સિટ્ટીનો હિંચકો બનાવી એક છોકરીને કીધું : ‘લે ઝૂલ’
છોકરાએ સપનાનું ખિસ્સું ફંફોસીને
સોનેરી ચોકલેટ કાઢી રે
છોકરીની આંખમાંથી સસલીનાં ટોળાંએ
ફેંકી કૈં ચિઠીઓ અષાઢી રે
સીધી લીટીનો સાવ છોકરો ને પલળ્યો તો બની ગયો બેત્રણ વર્તુલ
છોકરીને શું ? એ તો ઝૂલી,
તે પછી એને ઘેર જતાં થયું સ્હેજ મોડું રે
જે કાંઇ થયું એ તો છોકરાને થયું
એના સાનભાન ચરી ગયું ઘોડું રે
બાપાની પેઢીએ બેસી તે ચોપડામાં રોજરોજ ચીતરતો ફૂલ.
બીજી રાત્રે. હોસ્ટેલમાં તમરા બોલતા હોય. ફરી ભાવકોની મંડળી એકઠી થઈ હોય. સાચું કહું તો પોત પોતાની સોનલને દિલમાં સાચવીને રાખેલાઓની જ આ મંડળી હોય.
ર.પાના આ પ્રેમીને તેનો મિત્ર કહી દે કે, ‘તારી વૈદહી તો આજે ફલાણા ભેગી રખડતી હતી. તમારું સેટીંગ તો ખતમ…’ ર.પા પ્રેમી અને ગીત બોલવા તૈયાર થયેલા નવ-ઉન્મેષ શ્રી બોલી ઉઠે.
એક છોકરી ન હોય ત્યારે કેટલાં અરીસાઓ
સામટા ગરીબ બની જાય છે
બીજું શું થાય કંઈ પથ્થર થઈ જાય
કંઈ ચોખંડી ચીજ બની જાય છે
શેરીના છેવાડે ઊભેલા છોકરાને
શું શું નહિ થાતું હોય બોલો
હાથમાંને હાથમાં જ મોગરાનું
ચીમળાતું ફૂલ બની જાય ફરફોલો
અંધારું સાંજ પહેલા આંખોમાં ઘેરી વળે
એવો બનાવ બની જાય છે
સૌ સૌનો સૂરજ સૌ સાચવે પણ
છોકરીના હિસ્સાના સૂરજનું શું?
આમ તો સવાલ આખા ગામનો છે
પણ કેવળ છોકરાને આવે આંસુ!
ગામ વચ્ચે ઓગળતો ઓગળતો છોકરો
કંઈ પણ નથી જ બની જાય છે
લવ યૂ એન્ડ હેપ્પી બર્થડે ર.પા. તમારા કારણે આંખોને આવા અગણિત અનુભવો થયા છે.
